Obsfoto

Attende til Island, og først to små seriar med islandske siloballar. På Island er topografien sterkare merkt av siloballane enn i Noreg; dei står meir fram som installasjonar. Ballane ligg i eit nake og reint landskap, og den skulpturelle verknaden blir desto større. Det øvste biletet er frå Eyafjördur, som går frå Nordishavet og inn til Akureyri. Eit meir minimalistisk landskap skal ein leita lenge etter. Eg var dessutan så heldig å få siloballar i tre ulike fargar i same haugen (ja, eg veit at svart og kvitt ikkje vert rekna som fargar).

Islendingar har ingen hemningar når dei skal fargeleggja husa sine. Dette uthuset ligg også på Nord-Island.

Men det er Sør-Island som er det store siloballområdet. Dette var ein av dei finaste haugane eg såg. Eg rekna meg fram til at det var om lag 1 700 ballar – du kan jo kontrollrekna.

Frå det vidstrekte sørislandske slettelandet.

I dag vil eg gjerne få æra ein lite kjent fotosjanger. Sofabileta.

Sofabileta er gode minne frå oppveksten. Det var bilete av familiemedlemmer, eller gjester, tatt i sofaen, helst i finstova. Mor var ofte fotografen. Det var ei aning høgtidsstemning over seansen. Bileta var sitjande halvportretter, tatt rett mot med blits. Enkelt og greit. Framkalling og film var dyrt, ei eksponering var nok. Visst nokon hadde blinka vart det tatt eit nytt bilete.

Kameraet var eit 35mm Kodak Instamatic med kube-blits. Eit enkelt og billeg plastkamera som laga kvadratiske foto. De fleste av bileta frå min ungdom på syttitalet har eldast fint. Fargane har drege seg mot det raude og vorte mjuke og varme. Mykje finare enn nyprinta digitale bilete, eller instagramfiltera som prøver å etterlikna desse gamle fargefotografia. Instamatic-kameraet som me hadde har eg fått tatt hand om, det høyrer med tre ubrukte kube-blits, enno i orginalpakninga.

Sofabileta våre var ærlege og utan baktankar. Dei vart tatt berre med eitt formål; å ha eit minne om ein kjær person i eit fotoalbum.  Djupe tankar og filosofisk dveling om fotografiet i seg sjølv var sjølvsagt ukjent.

Eg saknar denne enkle og naturlege måten å fotografera på. Etter lenge å ha virra rundt i eit kaotisk fotounivers kjenner eg no trongen til å ta sofabilder. Prøva få fram det ærlege og naive. Dette er sikkert tankar mange ambisiøse og avanserte fotografar fnys av, og det likar eg.

Forrige helg satt jeg på toget gjennom vinterlandskapet på Vestlandet, toget nærmet seg Voss. Jeg hadde hatt noen fine dager til fjells med flotte naturopplevelser og fine turer med famile og venner. 

Nå satt jeg på toget, slappet av og hørte på musikk mens jeg så ut gjennom togvinduet. Der ute raste bildene forbi i en endeløs strøm. 

Plutselig ble jeg bevisst at jeg opplevde de mer som en rask følge enkeltbilder enn som noe sammenhengende. Det var nesten som jeg kunne høre lukkerlyden av et kamera. Jeg hadde allerede mobilen i hånden, så det var bare å ta det fram og følge lukkerlyden i hodet.

Det beste kameraet er det du har med deg (fritt etter Chase Jarvis).

Musikk: Y'Akoto

To dagar etter kvarandre har eg vandra på stader med bilvrak. Ingen tvil om at det som har skjedd med desse bilane har ført til mykje smerte. Ein bieffekt er at det kostar samfunnet store summar. Kan ikkje folk køyra med vet, tenkjer eg, og gløymer lett at eg sjølv har hatt uhell og nestenulukker. Det slår meg når eg ser på bileta i etterkant at nokre av dei hevar seg over «knust frontrute»-etiketten og meir nærmar seg abstrakte glasmaleri.

Den uskadde ruta er keisam og vert knapt lagt merke til.. Den skadde er interessant. Det oppstår fargar og komposisjonar som er fascinerande og spennande. Samstundes skal ein vera varsam med slike motiv – det kan vera nok med ein serie på under ti, elles blir det for mykje repetering. Men eg er alltid på jakt etter det som bryt med det eg har fotografert før.

Enkelte fotoreiser byggjer seg opp over fleire veker før dei vert realiserte. Slik også med turen til Karmøy nyleg. Eg berre måtte avgarde, og tok med turkameraten. På slike turar er eg underlagt eit sjølvpålagt diktat som eg ikkje likar å vedkjenna meg: Bruk kamera! Som om det er ei skam å koma heim utan noko å visa fram.

Turen i seg sjølv var fin, fri for turistar, kontakt med dei fastbuande, og eit tilfeldig stikk-innom  på Majorstua i Skudeneshavn – ein vaffelkafé stinn av atmosfære (nr. 1). Fotografisk var det jernteppe. Dei fleste bileta vart sletta då eg kom heim. Dei eg for skams skuld tok vare på var heller ikkje rare greiene.

Det murrar i meg når slikt skjer, så ei veke seinare var eg på Karmøy att. Litt havsøppel (nr. 3) balanserte glansbileta frå Åkresanden (nr. 2) og Sandvesanden (nr. 4 og 5). Himmelen serverte sine finaste skyer.

Det nyttar ikkje å tvangsfotografera; då misbrukar ein seg sjølv og mediet. Etter ein 'mislukka' tur les eg gjerne litt i boka som Könemann forlag har gitt ut om Harry Callahan. Der fortel Callahan mellom anna om den gongen han hadde med seg eit 8" x 10" kamera (temmeleg tunge saker) til toppen av eit fjell i Estes Park utan å ta eit einaste bilete. Til trøyst!

For dei som ikkje har fylgt med tidlegare, så handlar det om Susan Sontag og hennar legendariske essaysamling «On photography». Sontag påstår at fotografiet, i sin natur så og seia, er surrealistisk (frå fransk; over det naturlege). Ein uvant og spennande tanke som er vanskeleg å få tak på.

Utgangspunktet er den franske poeten og forfattaren Andrè Breton og hans såkalla surrealistiske manifestet frå 1924. I dette manifestet meiner Breton at kunstnaren i sitt arbeid må la det umedvitne påverka kunsten sin i størst mogeleg grad. Manifestet vart grobotn for ein ein ny kunstretning, surrealismen. Ein del kjende fotografar (m.a Man Ray, Rodchenko, Nagy) såg på seg sjølve som surrealistar. Sontag tek dette eit steg vidare og seier at fotografiet i seg sjøl er surrealistisk. Og ikkje berre det, den eigentlege arven etter surrealistane finn me i dag hos middelklassen og deira fotoalbum og pc`ar, fylde av turist- og familiebilete.

Kva er så bakgrunnen for denne merkelege påstanden? Ho argumenterar med at den vestlege middelklassen er gjennomsyra av materialisme, og har derfor ein ibuande trong til å ville eiga alt. Den så og seia tvangsmessige dokumenteringa av alt rundt oss er eit forsøk på (gjennom kameraet) å fanga, eiga. Ikkje berre alle ting i denne verda, men å gjera krav på sjølve verkeleigheita rundt oss.

Den enorme produksjonen av bilete skaper ei dobbel verd. Denne kopierte verkelegheita er tilsynelatande lik den me lever i, men i (foto)verkelegheita er sjølve tidsbegrepet slik me oppfattar det, annleis. For i den augeblinken me eksponerer og frys

eit verkeleghetsfragment fast til biletbrikka, løyser notida seg opp og vert til ei fiksert overnaturleg (surrèel) «samtid». Av den grunn er det alltid noko mystisk med fotografiet, det har eit skinn av uverkelegheit.

Kva vil Sontag med si iherdige argumentering at fotografiet er surrealistisk. Det verkar som Sontag med heile sitt intellekt prøver å avdekka og avsløra dette som er kalla fotografi. Ho vil inn til kjernen, og slit, vrir og vrenger, for å finna dei orda og setningane som kan forklara det umogelege; kvifor me må avfotograferera alt rundt oss. Og i det heile, kvifor me er så fasinert av fotografiet.

Er det verkeleg så lenge sidan? Som ung – under tjue – fekk eg ein Rolleiflex i neven med ordre om å gå på byen og fotografera. Dei måtte sjå kva eg dugde til. Eg hadde ikkje brukt, og knapt sett, eit slikt kamera før. Resultatet vart studert, og kort etter var eg journalistlærling

Nyleg gjekk eg gjennom gamalt negativmateriale, og vart reint nostalgisk. Eg avfotograferte ein del 35 mm-ruter, og det fungerte bra.

Bileta viser ein livsstil som er borte vekk. Eit eldre søskenpar i Austrheim kommune er i utmarka og slår røsslyng til dyrefor. Eg fotograferte medan Universitetet i Bergen laga ein dokumentarfilm om lyngslåtten. På Varaldsøy (Kvinnherad) skildra eg dei gamle driftsmåtane på ein gard. På Askøy rodde ein hundreåring ut for å trekkja garnet han hadde sett dagen før. Eg fekk vera med. Det vart berre denne eine fisken, men gamlingen takka Gud for fangsten.

Det hender dagar er perfekte. Sist tysdag var himmelen blå, sola gul – eller kva ho no er, temperaturen midt mellom pluss og minus, vinden flau, landskapet flatt, tannverken heldt seg borte. Ikkje eit menneske i sikte. Motiva eg skulle fotografera var på plass. Det som likevel gjode meg yr av glede, og som overrumpla meg fullstendig, var ei hinne av is på 2-300 kvadratmeter som låg på bakken. Kraftig regn hadde laga ein stor dam, og isen hadde lagt seg som ei tynn hinne på overflata. Vatnet hadde så trekt ned i jorda, og isen kollapsa mot bakken og laga eit teppe av alskens merkelege mønster.

Ein som er sterkare i trua enn eg ville kanskje sagt at her har Gud leika seg. Om ikkje, kven har så bestemt at vatnet skal frysa til slike mønster, så vakre, harmoniske og varierte? Om nokon veit det, så ikkje sei det til meg.

På eit industriområde ein annan stad var isen på sølepyttane knuste av tunge bilar. På det nederste fotoet er isen først knust, og så har det grumsete vatnet frose til att. Det er noko fjellstøtt og jotunaktig over denne vesle detaljen.

Jörg Colberg, USA, er ein respektert fotograf, fotolærar og kritikar. Nyleg såg eg ein liten fotoserie han hadde laga frå San Francisco. Eg har knapt sett noko dårlegare av ein velrennomert fotograf. Bileta vart ikkje stort betre etter eg las eit intervju bloggaren Blake Andrews har med Colberg om saka.

Men Colberg arbeider på ein måte som appellerer til meg. Han berre «må» laga ein fotoserie kvar gong han er på ei lengre reise. Fotograferinga skjer raskt og spontant. San Francisco-serien viser små detaljar frå eit urbant miljø, fullstendig anonymt. Kvar serie vert utgitt i bokform, 1 eksemplar av kvar. Nokre av bøkene er gode, men som han sjølv seier – dei fleste er mildt sagt dårlege.

Poenget er å læra. Kva kunne han gjort betre? På denne måten utfordrar han måten å arbeida på, og måten å tenkja foto på. Men uavhengig av desse prosjekta meiner han eit foto krev tid – for å sjå, høyra og føla kva det seier.

Colberg likar å ta ein tur utan spesielle mål for auga. Så får tinga finna han. Det har også eg gjort med dei tre bileta nedanfor. Du får dei utan forklaring.

I barndomsheimen på Tysnes hang det eit fotografi av onkel Olav. Ein smilande mann med nystroken millitær uniform og vid hue med emblem. Det var eit klassisk halvportrett. Kameraet ørlite nedanfrå, kroppen litt til sides. Hovudlys frå venstre, bakgrunnen balanserer opp. Mannen er trygg og solid. Eg kikka ofte på det i barndomen, slike heltar var ikkje ein del av min verden. Det var mat for fantasien. Mor mi fortalde ofte historia om eldstebroren som fall i krigen, ei verkeleg heltesoge. Det var då han skulle bera bort ein død soldat. Under den døde var plassert ein håndgranat slik at den vart utløyst når nokon skulle løfta liket. Handgranten eksploderte og drepte Olav. Historia var ikkje så ulik den me høyrde av ein eldre franskmann mange år seinare. Som ung gut var han vitne til det som skjedde, han hugsa den store nordmannen som låg blødande i vegkanten. 

I byrjinga på femtitalet kom det ei kiste innhylla i eit amerikansk flagg til garden Kåste på Tysnes. Den inneheldt leivningane av Olav. Dokument, personlege effektar og fotografi fylgde med kista. Ei (unøyaktig?) skildring av korleis han døydde må det òg ha vore. Det er uvisst kor mykje familien visste på førehand om skjebnen til Olav. Om dei visste at han hadde verva seg? Om dei visste at han var død? Nokre meiner at Kåsta-folket ikkje visste noko før kista kom til gards. Det må ha vore eit sjokk. Å kommunisera på den tida var vanskeleg, brev var det som gjaldt. Og eit brev om ein fallen soldat kan ingen hugsa. I kaoset etter krigen skulle det såleis ta fleire år før Olav kom heim til si endelege grav. 

I 2013 kom det ein henvendelse til Tysnes kommune frå byen Vence i Sør-Frankrike. Om nokon kjenner til Olav K. og om det er eventuelle etterkommarar? Det er 70 år sidan frigjeringa og byen skal ha ei minnemarkering. Det har vorte leita i krigshistoriske arkiv etter soldatar som mista livet, og Olav er eitt av namna som dukkar opp. Franskmenn set gamle krigsheltar høgt og markerer gjerne med pomp og prakt og avsynging av Marseillaisen. Nesten 40 slektingar og inngifte reiser nedover til Provenve i august, og me vart møtt av varm frank høflighet. 

Og med turen til Vence sluttar eg av denne historia. Det har vore godt å få samla notater og fotografier til eit heile. Sjangermessig fell det kansje utanfor det som er vanleg i ein fotoblogg, men bloggsjefen har no gått god for det, og takk til han for det.

Bildet av Olav som hang i bardomsheimen min.

Ein familie i sorg.

Minneplaketten i Vence.

Monsieur Gassend som var vitne til ulukka, saman med reiseleder for de norske, Bente F.

Purple Heart.