Obsfoto

I august var eg ein av mange besøkande på Landskrona Fotofestival i Sør-Sverige. Nålauga er trangt for å delta på slike festivalar.  Dette er fotokunstnarar med kontroll på alle fasar i prosjekta sine. Dei har jobba hardt, skaffa seg rette kontaktar, knekt kodar og kreert ei truverdig historie. I tillegg til fotobøker, foredrag og paneldebattar var det utstillingar med både kjende og meir ukjende fotografar. Programmet var det bedre. Eg hadde glede av å berre vandra rundt, knipsa litt snapshots. Å ta snapshots gjev meg ei god kjensle. Det er oppløftande og avslappande. Og kanskje materialet kan brukast til noko etterkvart?

Skildring av kunstopplevingar er vanskeleg, det beste er å prøva gjera det enkelt og vonleg personleg. Det er ei subjektiv øving som fint kan gjerast utan kunstkorrekt bakgrunn. Om interessa er der så kjem og kunnskapar.

Kunstopplevingar kan kjennast som noko fysisk. I ung alder var eg på Munchmusèet i Olso. Det var ei gripande, sterk og uventa oppleving. Å stå rett framfor Munch-maleria var inngang til ei ny verd. Kva Munch ville uttrykka tenkte eg ikkje så mykje på der og då. Kunnskap om Munch og kunstverda han levde i var og skral. Eg trur desse manglane gjorde opplevinga sterkare. Det var å ta det visuelle rett inn, utan filter.

Tom Sandberg døydde i fjor. Han var ein stor kunstnar. Fotokunstnar. Eg vert aldri ferdig med fotografia hans og lurer på kvifor. Motiva er arketypiske med få element, det er slike bilete som festar seg og ikkje slepp. Gjennom kameraet omvandla han vasspyttar på asfalten til Alice i eventyrland-hol i bakken. Dei er til å forsvinna ned i. Eit anna motiv er ein skog i skumringa, silhuettar avtegnar seg mot himmelen. Etter ei stund kjem tvilen, er det ein skog eller noko anna? Skogsilhuetten kan laga assosiasjonar til figurar og vesen. Det er å sjå og sjå.

Når fotografi verkar slik grip dei tak. Som om noko ukjend og levande har teke bustad i dette rett-fram avtrykket av røyndomen. Der er eit eller anna bakom som unnslepp forklaring. Å skildra slikt er vanskeleg, eg famlar etter orda og dei rette vendingane. Det har lett for å verta for banalt, eller blomstrande. Når bilete skal skildrast med ord og setningar er det ein motstand i språket.  Som å blanda i hop to medium som ikkje er løyselege med einannan.

Tom Sandberg

 

Tilfellet ville det slik: Eg vart spurd om å stilla ut nokre fotografi. Det var eit fint galleri, eg kunne ikkje seia nei.

Folk har idèar og tankar om kva kunst er. I kunstgalleriet har besøkjande forventningar til at det innanfor dørene må kunne lenkast mot desse forestillingane. Men kunst er trollet med mange hovud. Frå tradisjonelt maleri og skulptur som krev formsans, materialkunnskap og handverksmessig erfaring, til den intellektuelle kunstleiken, med sine kryptiske referansar i aust og vest. For utanforståande mest for dei innvigde.

Kva så med fotografiet og det tilsynelatande enkle avtrykket av røyndomen? Fotografi og tradisjonell biletkunst var i eit umake men fungerande ekteskap frå byrjinga av. Dei hadde ulike funksjonar og nisjer, og levde bra side om side.

Problema oppstod då fotografiet vaks på seg kunstambisjonar. Landet vårt var eit av de siste i Europa som ville sjå foto som kunst. Norge er jo fullt opp av knokar og stabeisar, og på trass av det som skjedde med fotografiet i utlandet, var det lita interesse for mediumet som kunst. Fotografi var eit handverk og ein profesjon, javel, men sørgjeleg ukunst.

Å oversjå Kåre Kivijärvi var vanskeleg. Han vart etter kvart tatt opp i det gode selskap med tre fotografi på Høstutstillingen i 1971. Då under kategorien maleri, det fekk då vera grenser. Foreningen Frie Fotografer gjorde eit nybrotsarbeid på 1970-talet og Henie Onstad Kunstsenter med direktør Ole Henrik Moe var online med resten av kunstverda då det arrangerte fotoutstillinga ”Fotografi her og nå” i 1979 med heile 38 norske (kunst)fotografar.

Alle desse tankane turna rundt i hovudet mitt då dei stakkars bileta mine som hadde vore igjennom så mykje, skulle granskast og vurderast av kunstfolk, kjentfolk og vilt framande på utstillingsopninga. Men innbilla sorger plar forsvinna som dogg ein solvarm sommarmorgon. Det gjekk bra, som det heiter. Dessutan hadde eg den gode fe med meg. Ho hadde fortalt meg løyndomar om kunsten sitt vesen. Men det er ei anna historie.

Alle burde hatt sin eigen skog. Ein skog for kvardagen der ein kan gå i stille ettertanke, og viss ein må, ropa ut sinne og frustrasjon. Det bør og vera ein skog for sære aktivitetar, som fotografering av tre og vegetasjon.

Kvardagskogen er ikkje langt frå huset vårt. Den er verken sjeldan, verneverdig eller spektakulær. Kun planta gran, sjølgrodd furu, brake og bjørk. Om sommaren veks det sopp under granene. Hjorten trivst godt i den tette vegetasjonen. Ein gong letta det ein orrfugl frå tretoppen over meg, ein annan gong eit møte med ein hjort. Noko meir dramatisk er ikkje opplevd. ikkje mykje å snakka om.

Men noko skjer. Det er ei pågåande forvandling mellom bjørk og granlegg. Liv går til grunne og nytt oppstår. Ei gamal bjørk står krumbøygd og heng med hovudet. Eit raunetre er ramla over ende og ligg overgrodd av mose. Ei furu er knekt på midten av stormen i vinter. Og innimellom det døyande kjem det opp nye skot av liv.

Skogen er ein bra plass for enkel innsikt. Den umerkelege forandringa frå år til år, det er oss. Som eit aldrande tre går det nedover. Og det er eigentleg vakkert viss ein ser.

Dette er eit av dei "tilfeldige" prosjekta mine. Nokon fekk den gode idèen om fotografering av tre. Syntes det passa bra, og eg gjer mitt beste. Praktisk er det viktig at området der fotograferinga foregår er lett tilgjengeleg. Skogen er rett utanfor huset vårt, 0.5 km2 med mange slags treslag. Ein tett vegetasjon der planta gran har vokse seg stor og stengjer for lyset. Mose dekkjer skogbotn, bjørketrea veks seg lange og tynne.

Eg flyttar kamerastativet rundt på måfå. Set det ned, dreiar sakte og studerer skjermen. Former og flater dukkar opp frå ingenting. Små under. Stiller skarpt og eksponerer. Å fotografera i skogen er meditasjon. Ein forsvinn i seg sjøl. Det synes stille, lydane frå skogen rekk ikkje inn. Registrerer berre kameraskjerm og vegetasjon. Det er ein slags transe, når eg vaknar er skogen annleis.

Å vera eitt med skogstilla er å kjenna seg åleine på ein god måte. Og å vera åleine er det beste. Den stikkande kjensla når nokon ser meg fotograferer her ute i skogen gjer ingen gode bilete. Veit ikkje kvifor, men slik er det.

For 17 år sidan flytta me til utkanten av kommunen. Her er det god plass og avstand mellom husa. Ville dyr var sjeldan å sjå, eitt og anna fotefar oppi skogen, ein hare hoppa ein gong rundt huset. Hjort såg me aldri. Den var sky og oppførte seg som hjortedyr flest, med respekt for Homo Sapiens, det mest farlege rovdyret på landjorda.

På desse åra har det skjedd ein hjorterevolusjon. Eit sky og vilt dyr har utnemnt seg sjølv til vår tredje beste dyreven etter hund og katt. Hagen har vorte eit naturleg habitat. Midt på lyse dagen står den og tygg i seg blomelaukar, roser, plommetre og alskens knoppar. Snakkar nokon hardt til den og ber den dra seg heim att opp i skogen, glor den med mørke uutgrunnelege auge og et vidare.

Har det skjedd ein genetisk mutasjon? Redselen for mennesket er vekke. Dyret har skjøna at det moderne mennesket finn kjøtet sitt i frysedisken på Rema. Hjorten er under statlege lover og regulativ, og nyt livet.

Me har prøvd det meste. Urinering for å markera revir. Utlagt menneskehår, pliktoppfyllande oppsamla av  den lokale frisør. Billeg og sterktluktande handsåpe strategisk hengt opp i tre. Snublesnorer med skramlande bikkboksar. Men ikkje noko ser ut til å hjelpa. Det er berre ein ting å gjera, verta godven og å gje dyret kosenamn. Kva namn passar til hjorten? Kvitrompe, Kjappfot? Då kan me seia til det nybakte husdyret; if I can`t eat you, I`ll join you.

Sitat er som fotografi, det er utsegner tatt ut av ein samanheng. Sitat må derfor takast med ei klype salt, dei fortel ikkje heile sanninga. Det gode er at dei kan gje rom for ny tolking, triggar fantasien og lagar nye historiar. 

Kunne derfor ikkje motstå freistinga til å laga ei lita sitatsamling frå essaysamlinga til Susan Sontag,  si «On photography». Ho kan vera poengtert og hardtslåande, og slikt eignar seg godt. Det kjem kansje fleire sitater seinare.

Sitat Sontag:

- Fotografiet et det mest mystiske av alle objekt i vår moderne røyndom.

- Det ligg ein løynd aggressivitet i all kamerabruk.

- Tida sjølv gjer til slutt alle fotografi til kunst, sjølv dei mest amatørmessige.

- Fotografiet fremmar eit syn på verda som fornektar samanheng og kontinuitet, men det tilfører kvar augneblink eit skin av mysterium.

- Strengt tatt kan ein aldri forstå noko med utgangspunkt i eit fotografi.

- Fotografiet er veleigna til å utradera ei historisk forståing av verda.

- Fotografi kan sjokkera i den grad dei viser noko nytt. Men innsatsen vert stadig høgare, for bilete av det grusomme finst overalt.

- Dei fleste amatørfotografar meiner eit vakkert bilete er eit bilete av noko vakkert.

- Fotografering er eit allmektig blikk frå ein viss avstand.

- Det mest urovekkande ved Diane Arbus sine fotografi er slett ikkje motiva, men det samla inntrykket dei gjev av fotografen sitt medvet.

- Kameret til Arbus har ei evne til å fanga inn normale mennesker på ein slik måte at dei verkar unormale.

- Arbus ville aldri tatt bilder av ulukker. Ho spesialiserer seg på langsame private samanbrot, pågått heilt sidan den fotograferte personen vart fødd.

- Surrealismen ligg i sjølve kjernen av det fotografiske prosjektet, i det å skapa ei duplikatverd.

- Dess mindre bearbeida, dess mindre dyktig utførd, jo meir naivt, desto større krav på sanning kan eit fotografi pårekna seg.

- Synet på røyndomen som ein eksotisk plass for den oppegåande jegeren med kameraet, har vore ein del av fotografiet frå begynnelsen av.

- Fotografen er den personen som både dokumenterer og finn opp fortida.

- Enkelte fotografar etablerer seg som forskarar, andre som moralistar. Forskarane lagar innhaldsliste over verda, moralistane konsentrerer seg om unntaka.

- Robert Frank og boka «The Americans» spegler dokumentarfotografiet si tradisjon med fråtsing i fattigdom og heimlause.

- Kameraet gjer i sitt vesen alle til turistar i andre menneske sin røyndom. Til slutt òg i eins eigen. 

Fotografia som fylgjer dette innlegget er «random» som det heiter no. Dei for stå for seg sjøl, som sitata.

I dag vil eg gjerne få æra ein lite kjent fotosjanger. Sofabileta.

Sofabileta er gode minne frå oppveksten. Det var bilete av familiemedlemmer, eller gjester, tatt i sofaen, helst i finstova. Mor var ofte fotografen. Det var ei aning høgtidsstemning over seansen. Bileta var sitjande halvportretter, tatt rett mot med blits. Enkelt og greit. Framkalling og film var dyrt, ei eksponering var nok. Visst nokon hadde blinka vart det tatt eit nytt bilete.

Kameraet var eit 35mm Kodak Instamatic med kube-blits. Eit enkelt og billeg plastkamera som laga kvadratiske foto. De fleste av bileta frå min ungdom på syttitalet har eldast fint. Fargane har drege seg mot det raude og vorte mjuke og varme. Mykje finare enn nyprinta digitale bilete, eller instagramfiltera som prøver å etterlikna desse gamle fargefotografia. Instamatic-kameraet som me hadde har eg fått tatt hand om, det høyrer med tre ubrukte kube-blits, enno i orginalpakninga.

Sofabileta våre var ærlege og utan baktankar. Dei vart tatt berre med eitt formål; å ha eit minne om ein kjær person i eit fotoalbum.  Djupe tankar og filosofisk dveling om fotografiet i seg sjølv var sjølvsagt ukjent.

Eg saknar denne enkle og naturlege måten å fotografera på. Etter lenge å ha virra rundt i eit kaotisk fotounivers kjenner eg no trongen til å ta sofabilder. Prøva få fram det ærlege og naive. Dette er sikkert tankar mange ambisiøse og avanserte fotografar fnys av, og det likar eg.

For dei som ikkje har fylgt med tidlegare, så handlar det om Susan Sontag og hennar legendariske essaysamling «On photography». Sontag påstår at fotografiet, i sin natur så og seia, er surrealistisk (frå fransk; over det naturlege). Ein uvant og spennande tanke som er vanskeleg å få tak på.

Utgangspunktet er den franske poeten og forfattaren Andrè Breton og hans såkalla surrealistiske manifestet frå 1924. I dette manifestet meiner Breton at kunstnaren i sitt arbeid må la det umedvitne påverka kunsten sin i størst mogeleg grad. Manifestet vart grobotn for ein ein ny kunstretning, surrealismen. Ein del kjende fotografar (m.a Man Ray, Rodchenko, Nagy) såg på seg sjølve som surrealistar. Sontag tek dette eit steg vidare og seier at fotografiet i seg sjøl er surrealistisk. Og ikkje berre det, den eigentlege arven etter surrealistane finn me i dag hos middelklassen og deira fotoalbum og pc`ar, fylde av turist- og familiebilete.

Kva er så bakgrunnen for denne merkelege påstanden? Ho argumenterar med at den vestlege middelklassen er gjennomsyra av materialisme, og har derfor ein ibuande trong til å ville eiga alt. Den så og seia tvangsmessige dokumenteringa av alt rundt oss er eit forsøk på (gjennom kameraet) å fanga, eiga. Ikkje berre alle ting i denne verda, men å gjera krav på sjølve verkeleigheita rundt oss.

Den enorme produksjonen av bilete skaper ei dobbel verd. Denne kopierte verkelegheita er tilsynelatande lik den me lever i, men i (foto)verkelegheita er sjølve tidsbegrepet slik me oppfattar det, annleis. For i den augeblinken me eksponerer og frys

eit verkeleghetsfragment fast til biletbrikka, løyser notida seg opp og vert til ei fiksert overnaturleg (surrèel) «samtid». Av den grunn er det alltid noko mystisk med fotografiet, det har eit skinn av uverkelegheit.

Kva vil Sontag med si iherdige argumentering at fotografiet er surrealistisk. Det verkar som Sontag med heile sitt intellekt prøver å avdekka og avsløra dette som er kalla fotografi. Ho vil inn til kjernen, og slit, vrir og vrenger, for å finna dei orda og setningane som kan forklara det umogelege; kvifor me må avfotograferera alt rundt oss. Og i det heile, kvifor me er så fasinert av fotografiet.

I barndomsheimen på Tysnes hang det eit fotografi av onkel Olav. Ein smilande mann med nystroken millitær uniform og vid hue med emblem. Det var eit klassisk halvportrett. Kameraet ørlite nedanfrå, kroppen litt til sides. Hovudlys frå venstre, bakgrunnen balanserer opp. Mannen er trygg og solid. Eg kikka ofte på det i barndomen, slike heltar var ikkje ein del av min verden. Det var mat for fantasien. Mor mi fortalde ofte historia om eldstebroren som fall i krigen, ei verkeleg heltesoge. Det var då han skulle bera bort ein død soldat. Under den døde var plassert ein håndgranat slik at den vart utløyst når nokon skulle løfta liket. Handgranten eksploderte og drepte Olav. Historia var ikkje så ulik den me høyrde av ein eldre franskmann mange år seinare. Som ung gut var han vitne til det som skjedde, han hugsa den store nordmannen som låg blødande i vegkanten. 

I byrjinga på femtitalet kom det ei kiste innhylla i eit amerikansk flagg til garden Kåste på Tysnes. Den inneheldt leivningane av Olav. Dokument, personlege effektar og fotografi fylgde med kista. Ei (unøyaktig?) skildring av korleis han døydde må det òg ha vore. Det er uvisst kor mykje familien visste på førehand om skjebnen til Olav. Om dei visste at han hadde verva seg? Om dei visste at han var død? Nokre meiner at Kåsta-folket ikkje visste noko før kista kom til gards. Det må ha vore eit sjokk. Å kommunisera på den tida var vanskeleg, brev var det som gjaldt. Og eit brev om ein fallen soldat kan ingen hugsa. I kaoset etter krigen skulle det såleis ta fleire år før Olav kom heim til si endelege grav. 

I 2013 kom det ein henvendelse til Tysnes kommune frå byen Vence i Sør-Frankrike. Om nokon kjenner til Olav K. og om det er eventuelle etterkommarar? Det er 70 år sidan frigjeringa og byen skal ha ei minnemarkering. Det har vorte leita i krigshistoriske arkiv etter soldatar som mista livet, og Olav er eitt av namna som dukkar opp. Franskmenn set gamle krigsheltar høgt og markerer gjerne med pomp og prakt og avsynging av Marseillaisen. Nesten 40 slektingar og inngifte reiser nedover til Provenve i august, og me vart møtt av varm frank høflighet. 

Og med turen til Vence sluttar eg av denne historia. Det har vore godt å få samla notater og fotografier til eit heile. Sjangermessig fell det kansje utanfor det som er vanleg i ein fotoblogg, men bloggsjefen har no gått god for det, og takk til han for det.

Bildet av Olav som hang i bardomsheimen min.

Ein familie i sorg.

Minneplaketten i Vence.

Monsieur Gassend som var vitne til ulukka, saman med reiseleder for de norske, Bente F.

Purple Heart.