Obsfoto

Spora etter Olav sitt sivile liv sluttar året 1943 i småbyen Faribault, Minnesota. Her har han i tre år leigd eit rom i huset hos ein norskætta familie på fem. Olav var då 34 år og framleis ungkar. På nyåret 1943 tar han eit livsvalg. Han vervar seg og blir innrullert i det nyleg oppretta 40th Engineer Combat Regiment, som Private (menig). Ingeniør-regimentet er ei støtteavdeling til First Airborne Task Force, eit eliteregiment av fallskjermsoldatar. Dei skulle lida store tap under frigjeringa av Europa. Olav er i Virginia vinteren og våren 1943. Det er millitær trening og snart avreise til Europa og andre verdskrig.

Amerkanarane er opptekne og stolte av millitærhistoria si. På ei nettside som omhandlar 40th ECR, kan ein lesa om regimentet si sikksakk-ferd frå slagmark til slagmark gjennom i Europa. Og alvoret byrjar den 10 juli 1943, med invasjonen på Sicilia. Olav hadde vore i fredelege Oran i Nord-Afrika sidan mai og deltek no for første gong i krigshandlingar.

15. august 1944 er starten på ein ny alliert invasjon. Operasjon Dragoon i Sør-Frankrike. Området rundt den vesle byen St. Maxime er landingsplass for ingeniør-regimentet. Det er eit fotografi av Olav merka med St. Maxime august 44. Han står i ei vinmark, smilande, og omgjeven av eit frodig provencalsk landskap. Soldatlivet ser tilsynlatande lett ut. 

28. august er det slutt. Olav og to medsoldatar, Rose og Green, køyrer Jeepen oppover ein smal fjellveg utanfor byen Vence, nokre mil nord for Nice. Tyskarane har trekt seg ut like før. Ei mine har gått av og laga eit stort krater i veien. Det er sivile drepne i eksplosjonen og nokre ligg nede i krateret. Soltatane må prøva å få opp de døde. Under dette arbeidet går ei ny mine av og tar livet av de to amerikanarane. Olav blir hardt kvesta og døyr dagen etter på eit sjukehus. 

15. og 16. august mistar 380 fallskjermsoldatar livet. Ingeniør-regimentet kom frå det med fire falne under heile invasjonen, der ein var onkel Olav.

Olav sitt soldatkort

St. Maxime

Olav var den eldste onkelen min på morsida. I 1944 mista han livet i Provence, sør-Frankrike. Han var soldat i den amerikanske hæren og deltok i frigjeringa av Europa. 

Historien blei meg fortalt mange gonger i oppveksten, og onkel Olav er derfor på ein måte del av meg. For eit par år sidan ville det seg slik at historien kom tilbake igjen. Og då frå ein heilt uventa kant. Men meir om det sidan.

Det er ein del gamle fotografi og anna materiale igjen etter Olav. Gamle fotografi er vakre, dei har sin eigen patina som berre tida kan skapa. No er mobilkameraet det mest brukte fotoapparatet. Bileta vert lagra på mobilen, på harddisken, eller i nettskya. Eg veit ikkje kor mange som har papirkopiar av bilrta sine, men trur det er få. Men å lagra bilete digitalt er usikkert. Om hundre år er mange av desse filene ubrukelege eller borte. Me som er lidenskapeleg opptatt av fotografering har eit ansvar for at familiebileta våre er tilgjengelege for framtida, også for tippoldebarna våre. Det einaste som duger då er prints eller bilete i bøker.

Denne historia handlar om gamle fotografi som er blitt tatt vare på. Historien om Olav er laga utifrå det vesle materialet eg har hatt til rådvelde. Eit lite fragment av eit levd liv, og frå ei tid som var mykje meir turbulent enn no.

Som mange andre utvandrarar kom Olav frå ein liten vestlands-gard med stor søskenflokk. Dei var elleve barn. Han og tre andre brør søkte seg til Minnesota. Dei arbeidde på farm, og alle tre utanom Olav kom etter kvart heim igjen til Norge. Fotografia under frå Minnesota og Norge.

 Å la seg irritera er ikkje bra for helsa, det veit alle som har levd ei stund.

Never look back er ein kjent frase, den kjem sikkert frå Amerika. Han/ho såg seg aldri tilbake, er også mykje brukt, også i fotokretsar. Om ein fotograf vert omtalt på den måten, er det underforstått at vedkommande er dynamisk og legg bileta frå i går kjapt bak seg for så å fyka vidare til nye fotomotiv. Been there done that. Slik kjapp og lett haldning til livet og fotografiet taklar eg ikkje, derfor irriterer det meg. Men eg prøver å la vera.

No er det jul og alle er glade og snille. I førjulstida samla eg saman nokre familiebilete frå pc-en til ei (nett)bok. Den vart ikkje ferdig til jul, men no er boka omsider klar til tinging og her er eit lite utval frå boka. Gamle snapshots er best, meiner eg.

 Meir om Susan Sontag og essaysamlinga «On photography». Denne gongen handlar det om fotokunstnaren Diane Arbus. Å få innblikk i Susan Sontag sine tankar og meiningar om denne spesielle fotografen er god lesing.

Diane Arbus var den mest notoriske av sekstitalets unge hippe amerikanske fotografer. Susan Sontag og Diane Arbus var begge fødde inn i velståande jødiske miljø i New York, og Arbus gjorde opprør mot det ho oppfatta var eit svært kjedeleg, konformt og beskyttande miljø. Sontag måtte ha følt eit åndeleg slektskap med fotografen som skulle bli ei av dei viktigaste kunstnarane i kampen dei unge amerikanske venstreliberale førde seint på sekstitalet for å omforma det amerikanske samfunnet. 

Arbus var besett av menneske med fysiske lyte. Alle som var annleis på ein eller annan måte. Kortvaksne, kjemper, transseksuelle, prostituerte, sirkusartistar, eller vanlege folk som hadde utsjåande mot seg på ein eller annan måte. Arbus hadde ei eiga evne til komma i kontakt med motiva sine, dei poserer naturleg keitete framfor kameraet. Det heile verkar uskuldig og naivt. Det unormale vert på ein urovekkande måte omgjort til det normale.

Sontag er i høgste grad ambivalent overfor Arbus sitt skrekkabinett, som ho kalla det. Til og med spebarn ser mentalt forstyrra ut, skriv ho. Arbus sine bilete er tolka som eit (vrenge)bilete på det amerikanske samfunnet. Men den humanistisk orienterte Sontag kritiserer Arbus. Ho meiner Arbus gjer dei fotograferte urett. Alle motiva er likestilte; husmødre, galningar, avvikarar, nudistar. Dommen vert for tung, skriv Sontag, og noterer at Arbus reduserer alle til innbyggarar av idiotlandsbyen Amerika. Eller som ho kryptisk skriv; i staden for å visa likskapen mellom dei som er ulike, viser Arbus alle fram som dei er heilt like.

Som om ikkje dette var nok skulda ho Arbus, og hennar likesinna for å svekka sensibiliteten til dei som iaktar slike bilete. Ei dyrking av det groteske og grusomme reduserer vår evne til å reagera i det verkelege liv. Og her brukar ho kveldens fjernsynskatastrofar og pornoindustrien som døme. 

Sontag kalla Arbus sine fotografier smertelege sjølportrett. Dei gjev inntrykk av ein person som har gått for langt og er ute av balanse. Sontag referer til ein gammal kunstnarmyte; Den som er overmodig nok til å tilbringa ein sesong i helvete, risikerar å ikkje koma ut igjen i live. Eller i det minste med mentale skader.

26.juli 1971 tok Diane Arbus livet av seg. Året etter hadde MoMA i New York ei stor retrospektiv utstilling. Utstillinga vart ein stor suksess, og Arbus vart for alvor kjend utanfor den snevre kunstnarkretsen i New York. I ettertid er ho blitt kanonisert og opphøgt til ein av de store fotografane i det tjuende århundre.

Fotografi er ikkje berre bilete på skjerm eller papir, mange har prøvd å filosofera seg fram til ei forståing av fenomenet gjennom tekstar. Susan Sontag (1933-2014) var ei de flinkaste i denne vanskelge øvinga. Essaysamlinga «On photography» kom ut i 1977. Den norske omsetjinga frå 2004 er no i nytt opplag.

Amerikanske Sontag er ikkje lett å setta i bås, ho var engasjert i mykje. Som venstreradikal feminst skreiv ho om menneskerettar, politikk, pornografi etc.. I 1973 byrja ho på ei, i ettertid, berømt essaysamling om fotografiet. Kansje inspirert av kjendisfotografen Anne Leibovitz, som ho budde saman med. 

Sontag prøver å forstå dei etiske og moralske problemstillingane som oppstår når ein er omgjeven av bilete på alle kanter. Dette var midten av syttitalet, før den digitale fotorevolusjonen, fototelefonen og alt anna. Mengda med fotografi har ikkje akkurat minka, og Sontag sine tankar er like relevante no som for førti år sidan.

Ho er kritsk til fotografiet i seg sjøl, og ser biletnarkomi og mental forureinsing som ei av skuggesidene ved biletflaumen. Sontag meiner oppfinninga av fotografiet gjer at me tolkar verda rundt oss på ein annan måte ein før. Mennesket har ei hang til det lettvinte, å sjå på bilete er enklare enn å lesa artiklar og bøker. Dei lange forteljingane som alltid som har vore ein del av menneskesslekta fell frå kvarandre, og vert delvis gløymde. Fotografiet i seg sjøl er berre små punkt av ei liksom-verkelegheit, og kan aldri gje dei store samanhengane. Det er det forteljande som kan gje. 

Eg har tenkt å la Sontag komma til orde i nokre blogginnlegg framover. Laga ein liten Sontag-følgjetong. Bileta er henta frå arkivet mitt, lausrivne, frå prosjekt som eg har bala med. Og er dermed det som ho meiner om fotografiet. Tilfeldig. Eller random, som ungdommane seier.

Til Kreta reiste eg saman med familien og eit venepar. Dette er nok ein vanleg måte å feriera på i Norge. Me reiser i flokk ned til stranda og hotellet, saman med familie og vener. Etter eit par dagar i nytt miljø går det seg til. Ein kjem inn den nye rytmen. Ferierytmen. 

Ikkje så mykje skjer. Ein går litt rundt seg sjøl, blir kjend i nærområdet, finn vegen til butikken, bussholdeplassen, bakaren. I Europa er det enno lokale bakarar på småplassane. På Kreta står alltid ei eldre kone bak disken og sel små og store brød til små prisar. På den lokale supermarknaden er det knapt brød, slikt er det bakaren som tar seg av. 

Men det er på stranda det skjer. På stranda og i bassenget. Dei yngste og ungdommane synes det er stas med sol og strand. Men det svarte fåret i flokken sit i skyggen med ein øl og ei bok. Og i staden for å plaska i sjøen går eg langs stranda med fotoapparatet. Lange meiningslause spaserturar langs stranda. Ser ned og leitar etter usynlege fotomotiv i sanden. Fotspor, boss, runde steinar. Eller andre badande. 

Det gjeld å komma inn i si eiga boble på desse turane, då er det svært behageleg. Eg går i mi fantasiverd, og drøymer om fantastiske fotomotiv og geniale bilete. Ikkje noko press, berre masse tid. Og varme og sol.

Fleire Kreta-bilete. Denne gongen handlar det om oss sjølve, turistane.  Me som reiser til syden for å få litt sol og varme, eta ny mat, nyta den lokale vinen. Og sidan alt er ganske billeg; Kjenna korleis det er å vera litt rik. 

Det er eit artig tidsfordriv å betrakta oss sjølve, turistane, utanfrå. Særleg når me badar. Det er på badestranda ein forstår at alle mennesker er like i sjela. All menneskelig oppførsel vert normert på ei badestrand. Strippa for det meste av skiljande klede, virrar ein rundt i varmen, finn ein plass under ein parasoll, legg seg på ei solseng. Vassar rundt, sym litt, legg seg ned igjen i sola. Dette gjeld alle, same kor i verda ein kjem frå. Asia, Europa, Amerika. 

Det er grunnleggande menneskeleg å oppføra seg slik på ei badestrand. Og av å sjå dette forstår ein at mennesket er eit flokkdyr. Og alle høyrer med i den same flokken. Med desse framande folka kjende eg eit fellesskap. Eit flokkfellesskap vil eg tru.

Eg gjorde meg desse tankane som turist på Kreta, på båttur saman med andre turistar. Der og då. Og det var på ein måte godt.

Eg innrømmer det med ein gong. Denne biletserien er inspirert av Nils Jørgensen, ein såkalla minimalist. Buande i Londen og presentert på dette forumet for ei tid sidan. Den vesle billedserien er knipsa ombord i ein turistbåt utanfor Kreta nettopp. Ikkje så mykje å fortelja elles. Ein kan diskutera moralen i å fotografera vilt framande og 'henga' dei ut i ein blogg, eller på ei nettside. Men sjansen for at dei avfotograferte turistane skal finna seg sjøl igjen her på beste fotobloggen i Noreg (men ikkje den største..), er mykje mindre enn mikroskopisk. Faktisk umogeleg vil eg tru. So da so.

Det finst fotografar som er populære, dyktige, effektive, har skarpt intellekt, orginal stil, super utdanning og fantastisk pågangsmot. 

Og så er det oss andre. Som fotografar er me dømde til å subba rundt i ein evig ørkeslaus pøl. Utan mål og meining med det me driv med. Feige, late, dumme og forvirra. Me vil helst sitta og surfa på dagbla` si dårlege nettavis heile dagen enn å prøva skapa noko. Den såkalla hobbyen (for eit grusomt ord) og heile denne avbildingsmanien vår, er ei tvangshandling, trigga av eit dunkelt og meiningslaust instinkt. Skaparen sjøl har triksa med gènene våre i eit anfall av practical joke.

Ta desse bileta under. Om eit oppegåande menneske hadde tatt slike bilder, ville han/ho kanskje sagt det var ei undersøking av oppvaskkummen, sett i lys av den amoralske vestlege overfloda. Deretter ville dette flinke mennesket ramsa opp alt som var i og rundt denne oppvaskkummen. Alle ting og detaljar som eksempel på denne skitne flaumen av ting.

For meg derimot er dette eit godt døme på fotografering som tvangshandling. Eg synes brukte plastposar og uvaska gryter er rett så fotogne, og at lyset speglar seg fint i pannelokka. Då får eg berre ein tanke i hovudet; Dette må fotograferast. Ja, sånn er det, og meir er det ikkje.

Av og til kjem det oppgåver til ein som kjennes nesten umogelege, slik som denne i haust.

Me er nokre sjeler som med jevne mellomrom har utstillingar i det lokale kulturhuset. Veldig jordnært det heile. Denne gongen var det i samanheng med ein nynorsk barnebokfestival. Oppgåva var å tolka temaet til festivalen, fanteri, med utgangspunkt i teksten til ei valfri nynorsk barnebok. Ved første augekast kansje ikkje det verste. Kansje.

Dei som har prøvd dette, veit at å laga bilder til ein tekst ikkje er lett. Har respekt for de som gjer slikt. No skulle altså eg som lekmann, for å seia det sånn, få prøva meg. 

Oppgåva vart for konkret for meg. Sperrer la våte ulltepper over fotograferinga. Tenkte då at den beste måten å løysa det på var å snu om på rekkefølgen. Laga bildene før teksten. Ein del enkle skissebilder blei tatt, med tanke på at dette handla om barnebøker. Etterpå var det leiting etter ein passande tekst som kunne gå til bildene. Med eitt var det gjort, teksten var der.

Ikkje altfor imponerande måte å komma frå det på, men når bilda heng på veggen kan ingen seia kva som kom fyrst av tekst eller fotografi.

Teksten; Den vesle passasjen er frå boka ¨Kom no natt¨ av Hans Sande, og lyder som følgjande:

Eg drøymer at eg ligg og flyt

og vatnet er så mildt

Mørkt og roleg, utan lyd

Kan livet bli så stilt?

(Hans Sande, Kom no natt, Gyldendal norsk forlag, 1994)

Kom no natt er ei poetisk og trist fortelling om to vener, ei jente og ein gut, der jenta druknar på ein skogstur. Bildene lever nok ikkje opp til den vare teksten, men uansett, her er nokre av dei.