Obsfoto

(Island 5 )

I september 1940 vart katedralen i Coventry, England, øydelagd av tyske bombefly. To månader tidlegare vart Akureyri kyrkje vigsla, med glasmaleri i koret henta frå – ja, katedralen i Coventry. Det heng ikkje på greip, men påstanden har stått der heilt til BBC i haust undersøkte saka. Glasmaleria  er ikkje frå Coventry, men dei er frå England, og dei er fleire hundre år gamle. Gåta er enno ikkje løyst.

På sideveggene i Akureyri kyrkje er det glasmaleri av kjende, religiøse islandske menn (ingen kvinner). Ein av dei er Jon Arason, den siste katolske biskopen på Island. Han kjempa med nebb og klør mot protestantismen. Som katolsk biskop var han bunden av sølibatet, men Island ligg langt frå Rom, og Arason hadde ein skokk med ungar som støtta han i kampen mot den nye trua. Ei av døtrene samla tilmed ein liten hær mot fiendane til faren, men det kom ikkje til strid. Arason og to av sønene vart halshogde utan lov og dom i 1550. Arason hadde eit sterkt nasjonalt sinnelag. Etter sin død vart han hylla som martyr og helt.

I Akureyri, som på fleire andre stader på Island, veks det overdimensjonert marikåpe (alt er relativt) Og den Suzuki'en, tja.

Akureyri er nest største byen på Island utanfor Reykjavik-regionen. Ca. 17000 innbyggjarar.

Å komme til USA kan være et kultursjokk på mange vis for en europeer. Det er store motsetninger i befolkningen, ekstrem rik og ekstrem fattig side om side. Den frie kapitalismen på godt og på vondt. Vinn eller forsvinn.

New Haven, byen som huser fasjonable Yale universitet med flotte neoklassisistiske bygninger er samtidig en av USAs mest fattige byer. Her studerer presidenter, samtidig var det innen nylig en av byene med høyest kriminalitet.

Da er det "godt" å ta en utflukt langs den flotte kysten i Connecticut. Her ser man IKKE noe elendighet; bare vellykkete, hvite, rike folk med store flotte hus, tydelig merket "private property". En merkelig verden ... Klarer man å se bort fra alt dette, er Connecticut en flott stat. Små pittoreske landsbyer inn i store, endeløse løvskoger.

New York ga kultursjokk på andre vis.  Bare det å bevege seg gjennom gatene og stadig se kjente bygg, gater og parker er en opplevelse. Plutselig dukker det opp "the naked singing cowboys" som står midt på gaten og spiller gitar ikledd stars & stripes badetoy, cowboystøvler og -hatt.

Et hav av kulturinstitusjoner å besøke er det i tillegg, som f eks legendariske MOMA. Her fikk jeg blant annet se et av Robert Franks mindre kjente verk: "For Dave Heath (Self Portrait I)". En fascinerende mann som har så mye mer å tilby enn boka med stjernestatus. 

Historien bak bildene i serien på MOMA kan leses om her:

http://vintagephotosjohnson.com/2012/10/28/robert-frank-self-portrait/

Den siste boka hans "Household Inventory Record" er en perle som er absolutt verdt å se på.

Robert Frank - For Dave Heath (Self Portrait I), MOMA

The naked singing cowboys, New York

Nokre få foto frå ei slentring gjennom overklessestroket i Reykjavik ein sein septemberkveld – før me drar vidare til Akureyri på Nord-Island. Eg trur ikkje eigaren av Jaguaren bur i huset bak bilen.. Elles er det stille og fredeleg i ambassadegatene.

Det kan bli mykje frå Island på bloggen framover, så av og til kjem til å smetta inn andre små biletseriar.

Den lange turen Island rundt, eller trekvart rundt, er i gang. Postkort, prospektkort, kall det kva du vil. For oss to som reiste var det store opplevingar. Vonar eg greier å formidla litt av det. Det blir ingen djupe filosofiske tankar undervegs, men kanskje nokre refleksjonar no og då.

Harpa i Reykjavik er Islands kulturelle storsatsing; stor i forhold til folketal, og dristig av di prosjektet vart gjennomført i ei tid då Island gjekk på ein økonomisk smell. I Harpa «bur» det islandske symfoniorkesteret og operaen. Like før jul spelar London filharmoniske orkester der. Når var dette orkesteret i Bergen / Oslo sist?

Henning Larsen Architects (Danmark) og den islandske kunstnaren Olafur Eliasson har pønska ut huset. Det er sett saman av store flater som i struktur minner om honningtavlene i ein bikube, men er konstruert av glas og stål. Korleis denne haugen med glas skal kunne motstå eit lite jordskjelv, skjønar eg ikkje, men islendingane er vane med katastrofar. Harpa er eit ynda fotomotiv, som det går fram av biletet med dei to liggande turistane.

På tide å koma seg utanlands. Først til Island, og – av alle ting – gravplassar.

– Kyrkjegarden er langt frå å vera «dødsens kjedeleg», skriv filosof Jon Hellesnes i boka «Om modernitet og ekstreme tilstandar».

– Der er namn og varierte innskrifter, vitnemål om farne slekter og levd liv, skiftanmde livssyn og ytre konvensjonar. Ein stad for sakn, og kanskje for dårleg samvet.

I boka «Essentialism» fortel Greg McKeown om ein mann som vitjar gravplassar når han reiser kring i verda:  – Til å byrja med tykte eg det var ein sær vane, men no ser eg at han på denne måten held fokus på at også han er dødeleg. Livet til ein essensialist er eit liv utan anger; du er blitt stolt av det livet du har valt å leva.

Dei kvite krossane på Akureyri kyrkjegard minner på avstand om ein krigskyrkjegard. Islendingane brukar lang tid på å skifta dei provisoriske krossane ut med meir robuste gravminne, og mange av dei vert ståande som varige minne. Nasjonsflagget på graver er langt meir vanleg enn i Noreg. Gravminnet forma som eit tønneband er kanskje eit symbol på det evige. Det siste fotoet er frå Vik på Sør-Island; ein kyrkjegard som ligg for seg sjølv høgt over den vesle byen.

Lite sidespor: Roy Anderssons nye film «En due sitter på en gren…» : Eit meisterverk, ein stillferdig knytneve midt i fleisen.

Sist eg blogga om plast var eg ein smule moraliserande, og viste til medaljens bakside. Plast skaper død og forderving når den er blitt søppel, for i global målestokk er det på langt nær alt som blir resirkulert. Dette stoffet kan, i sine tallause manifestasjonar, også ha estetiske dimensjonar, mange fleire enn det eg viser her. På eit lite båtverft med historiske tradisjonar er mange av restaureringsobjekta dekte med presenning. Eg tar utsnitt og forenklar i staden for å visa alt. Dei to første bileta er frå verftet. Det tredje er frå ein liten trebåt tilfeldig parkert på ein nedlagd ferjekai. Eg får assosiasjonar til elefanthud.

Det siste er utsnitt av ein stor, kassert presenning som ligg innafor grunnmuren til eit fjerna hus. Eg har kome attende til denne presenningen fleire gonger. Det eg ikkje oppdagar første gong, ser eg kanskje neste gong, og så vert det ein liten serie av det. Det er den same gamle oppskrifta; oppsøk lokalitetane på nytt og på nytt.

Eg er svak for bedrifter basert på handverkstradisjonar. Første punkt er å kontakta leiinga og klargjera intensjonar og avgrensingar. Like viktig er det å prata med «gutta (jentene) på gølvet» og visa interesse for arbeidet deira, utan å forhasta seg, og å fletta inn nokre anerkjennande ord der det fell naturleg. Når du er på ei bedrift for å fotografera skal du gje deg tid til å bli «husvarm» og å visa respekt. Du skal bli sett på som gjest, ikkje inntrengar.

 Meir om Susan Sontag og essaysamlinga «On photography». Denne gongen handlar det om fotokunstnaren Diane Arbus. Å få innblikk i Susan Sontag sine tankar og meiningar om denne spesielle fotografen er god lesing.

Diane Arbus var den mest notoriske av sekstitalets unge hippe amerikanske fotografer. Susan Sontag og Diane Arbus var begge fødde inn i velståande jødiske miljø i New York, og Arbus gjorde opprør mot det ho oppfatta var eit svært kjedeleg, konformt og beskyttande miljø. Sontag måtte ha følt eit åndeleg slektskap med fotografen som skulle bli ei av dei viktigaste kunstnarane i kampen dei unge amerikanske venstreliberale førde seint på sekstitalet for å omforma det amerikanske samfunnet. 

Arbus var besett av menneske med fysiske lyte. Alle som var annleis på ein eller annan måte. Kortvaksne, kjemper, transseksuelle, prostituerte, sirkusartistar, eller vanlege folk som hadde utsjåande mot seg på ein eller annan måte. Arbus hadde ei eiga evne til komma i kontakt med motiva sine, dei poserer naturleg keitete framfor kameraet. Det heile verkar uskuldig og naivt. Det unormale vert på ein urovekkande måte omgjort til det normale.

Sontag er i høgste grad ambivalent overfor Arbus sitt skrekkabinett, som ho kalla det. Til og med spebarn ser mentalt forstyrra ut, skriv ho. Arbus sine bilete er tolka som eit (vrenge)bilete på det amerikanske samfunnet. Men den humanistisk orienterte Sontag kritiserer Arbus. Ho meiner Arbus gjer dei fotograferte urett. Alle motiva er likestilte; husmødre, galningar, avvikarar, nudistar. Dommen vert for tung, skriv Sontag, og noterer at Arbus reduserer alle til innbyggarar av idiotlandsbyen Amerika. Eller som ho kryptisk skriv; i staden for å visa likskapen mellom dei som er ulike, viser Arbus alle fram som dei er heilt like.

Som om ikkje dette var nok skulda ho Arbus, og hennar likesinna for å svekka sensibiliteten til dei som iaktar slike bilete. Ei dyrking av det groteske og grusomme reduserer vår evne til å reagera i det verkelege liv. Og her brukar ho kveldens fjernsynskatastrofar og pornoindustrien som døme. 

Sontag kalla Arbus sine fotografier smertelege sjølportrett. Dei gjev inntrykk av ein person som har gått for langt og er ute av balanse. Sontag referer til ein gammal kunstnarmyte; Den som er overmodig nok til å tilbringa ein sesong i helvete, risikerar å ikkje koma ut igjen i live. Eller i det minste med mentale skader.

26.juli 1971 tok Diane Arbus livet av seg. Året etter hadde MoMA i New York ei stor retrospektiv utstilling. Utstillinga vart ein stor suksess, og Arbus vart for alvor kjend utanfor den snevre kunstnarkretsen i New York. I ettertid er ho blitt kanonisert og opphøgt til ein av de store fotografane i det tjuende århundre.

Eg bladde nyleg gjennom ei mengd bloggar om naturfoto. Mange av bileta ligg det ein imponerande innsats bak. Men eg gjekk fort lei. Eg kom til å tenkja på Roalds innlegg på denne bloggen 7. november, der han siterer Susan Sontag om den visuelle ureininga. Det kan ikkje vera naturfoto, ein bestemt sjanger, ho meinte. Men nok var nok akkurat då. Det var som å verta tvangsfora. Kanskje det er difor eg i dag slår kontra med ein liten serie plast, og kanskje er det ein liten misjonerande baktanke.

Plast er eit av vår tids viktigaste materiale. For meg er det mest fotografisk tiltrekkande når det har gjort si teneste, og enten er i retursystemet eller forvitrar i naturen på stader det ikkje bør vera. Problemet med plast er at den er like mykje til stades både i bruk og etter bruk. Slå opp på «Plast og forurensing» på Google. Du kan bli mørkredd av å lesa det som står der. Eg ante ikkje at problemet var så omfattande. Lukke til med neste handlepose!

– Excuse me?

Den unge kvinna bak disken gjer det klart at ho ikkje forstår. Eg hadde spurt om det var stor skilnad på smaken på geitostane i kjøledisken. Ho var frå Slovakia. Staden var nærbutikken i Undredal, i hjarta av Noreg. Tidlegare i sommar åt eg og reisefølgjet middag på hotell i Lærdal – endå meir midt i hjarta av Noreg. Den kvinnelege japanske servitøren vart usikker nokre sekund, så lyste andletet opp i det mest tindrande smil eg har sett då ei i reisefølgjet snakka til henne på japansk.

Slovakaren i Undredal og eg stotra oss gjennom samtalen på engelsk, eg fekk smaksprøver, og alt var såre vel. Undredal er ein pussig liten landsby, klemt mellom høge fjell ved Sognefjorden. Sjarmen er moderat, men dei har i alle fall brannstasjon, utan brannbil. Eit gamalt tømra uthus fungerer som oppslagstavle. Eg trur ikkje eg likte det. På Bakka ved Nærøyfjorden gjekk eg så nær dette fartsuhyret at eg stengde utsynet og innbilte meg at eg dermed fekk illustrert ei utvikling eg heller ikkje likar. På fjorden hasta dei små turistbåtane av stad med attraksjonane innstendig annonsert på ulike tungemål over skurrande høgtalarar.

Eg er turistmisantrop. Eg vil vera ein ekte reisande. Det er kanskje det alle dei andre også vil vera. Men Claes Hylinger seier: – Det er mogleg å finna ei djupare meining kor som helst og når som helst.

Så kvifor reiser eg? Det finst vel eit svar på det òg.

Fotografi er ikkje berre bilete på skjerm eller papir, mange har prøvd å filosofera seg fram til ei forståing av fenomenet gjennom tekstar. Susan Sontag (1933-2014) var ei de flinkaste i denne vanskelge øvinga. Essaysamlinga «On photography» kom ut i 1977. Den norske omsetjinga frå 2004 er no i nytt opplag.

Amerikanske Sontag er ikkje lett å setta i bås, ho var engasjert i mykje. Som venstreradikal feminst skreiv ho om menneskerettar, politikk, pornografi etc.. I 1973 byrja ho på ei, i ettertid, berømt essaysamling om fotografiet. Kansje inspirert av kjendisfotografen Anne Leibovitz, som ho budde saman med. 

Sontag prøver å forstå dei etiske og moralske problemstillingane som oppstår når ein er omgjeven av bilete på alle kanter. Dette var midten av syttitalet, før den digitale fotorevolusjonen, fototelefonen og alt anna. Mengda med fotografi har ikkje akkurat minka, og Sontag sine tankar er like relevante no som for førti år sidan.

Ho er kritsk til fotografiet i seg sjøl, og ser biletnarkomi og mental forureinsing som ei av skuggesidene ved biletflaumen. Sontag meiner oppfinninga av fotografiet gjer at me tolkar verda rundt oss på ein annan måte ein før. Mennesket har ei hang til det lettvinte, å sjå på bilete er enklare enn å lesa artiklar og bøker. Dei lange forteljingane som alltid som har vore ein del av menneskesslekta fell frå kvarandre, og vert delvis gløymde. Fotografiet i seg sjøl er berre små punkt av ei liksom-verkelegheit, og kan aldri gje dei store samanhengane. Det er det forteljande som kan gje. 

Eg har tenkt å la Sontag komma til orde i nokre blogginnlegg framover. Laga ein liten Sontag-følgjetong. Bileta er henta frå arkivet mitt, lausrivne, frå prosjekt som eg har bala med. Og er dermed det som ho meiner om fotografiet. Tilfeldig. Eller random, som ungdommane seier.